“Diyojen’e sormuşlar:
Yeryüzünde en iyi şey nedir?
Cevaplamış: Özgür olmak.”
Musa Güven / Yazarın diğer makaleleri için tıklayınız
Deliliğin özgürlük ile olan ilişkisi çok kez dile getirilmiştir. Ben yine de kısaca üzerinden geçmek istiyorum. Delilik, uygarlıklar öncesi yaşantıda çok da üzerinde durulmayan, bir şekilde kolektif yaşamın içinde eritilen bir durumdu. Zihinsel hastalıklar uygarlık sonrası yaşamda çeşitlendi. O kadar ki özgürlük ve delilik arasındaki fark belirsiz hâle geldi.
Nedir özgürlük ve delilik arasındaki bağın sebebi? Uygar yaşamın getirdiği kurallar, yasalar ve değerler yaşamın her alanını düzenlemeye girişti. Egemen olan yaşam şekline uyamayanlar, uymak istemeyenler deli olarak etiketlenmeye müsait varlıklar hâline geldi.
Günümüzde de eşitsizliğin yasalar ile korunduğu bir gerçek. Bu yasalara karşı eşitlik talebini yükselten yoksul sınıfa gösterdikleri yol psikiyatri kliniği. Bu yola giren kişi de artık sorgulamaya başlar: Arızalı olan ben miyim acaba? Buna benzer sorularla yitirilen şey de özgüven olur. Özgüveni, cesareti, kararlılığı elinden alınmış milyonlarca insan var. Bu sorgulamaları iyi analiz edebilen bireyler kendini yeniden inşa edip bilinçli bir “deli” olarak toplumu olumlu anlamda hareketlendirebilir.
Kendi bilincine sadık kalan birey çoğu zaman toplumun değerleri ile örtüşmeyen fikirlere sahip oldu. Toplumu çoğu zaman ileriye taşıyanlar da bu özgür bilince sahip insanlar olmuştur. Tüm tarihsel devrimi yaratan kadrolar biraz da olsa kültürel anlamda deliydiler. Yani özgür ve cesurdular.
Toplumun delilere ihtiyacı var dersem çok mu abartmış olurum acaba? Herkes hâlinden memnun akıllı varlıklar olsaydı sanırım hâlâ avcı ve toplayıcıydık. Ateş başında dinlediğimiz hikâye ile kalırdık. Hikâye yazamazdık.
Desiderius Erasmus (1466 – 1536) Deliliğe Övgü kitabında yüzyıllar önce bunun bilincine varıp tüm kurumsallaşmış, sistematikleşmiş insan aklını eleştirirken yerden göğe kadar haklıdır. Bu konuya ilgi duyanlar detaylı analizler için bu kitabı okuyabilir.
Uygar ve özgür olabilmenin gerektirdiği bazı sorumluluklar vardır. Bu sorumluluğun ilki insanın insana karşı sorumluluğudur. Eğer bir insan başka bir insanı eziyorsa, emeğini sömürüyorsa orada uygarlıktan ve özgürlükten bahsedilemez. Fakat en çok uygarlık ve özgürlük kelimelerini dillerinden düşürmeyen kesim ne yazık ki toplumu sömürenler. Bu yanılgıya kapılmamalı, zincirleri fark etmek için hareket etmeli.
***
Dînîtî û Azadî
“Ji Dîyojen re dipirsin:
Li ser erd tiştê herî baş çîye?
Bersiv dide: Azad bûn.”
Têkîlîya dînîtî û azadî gelek caran hatîye ziman. Ez dîsa jî bi kurtasî li ser bisekinim. Dînîtî, jîyanên berî şaristanî de bala mirov nekişand. Di nav jîyanên kolektîf de tune dibû, tesîra wî kêm dibû li ser gel. Nexweşîyên psîkolojîk ji şaristanî şûn de pir bû. Ew qas kû ferka di navbera azadî û dînîtî wenda bû.
Çi ye têkîlîya azadî û dînîtî? Jîyana şaristanî bi qanûn, rêzik û nirx tevgêra mirov dîzayn kir. Mirovên ku nikarîbû an jî nedixwest têkevin bin emrê qanûn ji alîyê serdestan wek dîn dihesibandin.
Di dema niha de newekhevî bi rêzikan tê parastin. Mirovên hêjar bi daxwaza wekhevî derdikevin li hemberî ew rêzik têkoşîn dikin. Serdestên pergal dibêje: Tu dîni, divê tu here psîkîyatrî. Ew bawerîya bi wê gotinê bike hêdî ji xwe re dipirse: Gelo ez dînim? Bi wan pirsan hêdî hêdî xwebawerîya mirov tune dibe. Bi milyonan mirov heye ku xwebawerî ya wan ji destê wan girtine. Lêbelê mirovên xwenas têgihîşin û pirsyarî bikin li ser wê mijara, dikarin xwe dîsa biafirînin û li ser civak bandora baş bikin.
Gelek deman mirovên sadiqî hişê xwe li hemberî nirxên serdest sekinî. Ew mirovê azad an jî bi zimanê serdestan “dîn” gelek caran pêşxistina civak de rolekî mezin listîye. Hemû şoreşên dîrokî ji alîyê mirovên azad û dîn çêbû. Ew dînbûn ne dînbûna bîyolojîk bû, dînbûnek çandî bû. Azad û curetkar bûn.
Gelo ez bibêjim hewcedarîya civak mirovên dîn hene mubalexe dibe an na? Hemû kes ji halê xwe razî ba, şikir bikira ji çavê min hîn nêçîrvan û komker bûn. Li ber agir guhdarîya çîrokên bikira. Nikarîbûn çîroka binivîsanda.
Desiderius Erasmus (1466 – 1536) li pirtûka xwe yî Pesna Dînîtî da sedsalan berê têgihiştîye û rexne li pergal û hişê mirov dike bi rastî mafdare. Ji bo kesên ku li ser ew mijar disekine dikare pirtuka Erasmus bixwûne.
Ji bo mirov bibe şareza û azad hinek berpirsyarîya wan heye. Berpirsyarîya yekem mirovahî ye. Eger mirovek keda mirovek bixwe û bindest bike li wê derê peyva şarezatî û azadî vala dimîne. Lêbelê peyva azadî û şarezatî ji zimanê kedxwaran nakeve. Divê bawerî ew kesan nekin, ji bo zîncîra ferq bikin her tim hereket bikin.