BİR AYDIN(LIK) HÂLİ FİKRET BAŞKAYA-1[*]
SİBEL ÖZBUDUN-TEMEL DEMİRER
“Dünyamızı
sorularımızın cesareti ve
yanıtlarımızın derinliğiyle
önemli kılarız.”[1]
Bir aydın, bir insan olarak Fikret Başkaya, önemlidir.
“Entelektüellere ihtiyaç duyan bir toplum değiliz”;[2] “Aydın kavramı raf ömrünü tamamladı. Günümüzde entelektüelin yeri filin sırtında sivrisinek olmaktan öte değil,”[3] türünden “ucuz” saptamalara karşın bundan dostun da, düşmanın da asla kuşkusu olmadı; olamaz da…
Güç odaklarının ezberlettiklerini tekrarlayanların kendine “aydın” sıfatını layık gördüğü “piyasa”da; kim ne derse desin, entelektüele olan ihtiyaç büyürken; onun ne olması gerektiğinin yanıtıdır Başkaya…
Kolay mı?
“Kürt halkının onur savaşı verdiğini söyleyen ve ‘bölgesel ayaklanma kışkırtıcılığının değirmenine su taşıyan’ aydınlarımız, bilmem ki bu kıyaslanmaya bakıp utanacaklar mı?
En azından bugün üstlendikleri ‘yıkıcı pozisyonu’ gözden geçirecekler mi?”[4] işmarıyla iktidarın gölgeliğini üstenen Ahmet Kekeç veya “Türkiye’nin çok ciddî bir ‘aydın’ sorunu vardır… Bizim ‘yabancılaşmış aydınlar’ın çoğunluğu, çok yönlü bilgi ve kültüre sahip değillerdir ve körü körüne aynı yanlışları savunurlar.
Efendim, hep aynı kişilerden oluşan mâhut aydın bozuntularının, hiçbir millî meselede bir araya gelmezken, Ermenici ve Kürtçü hayranlıkları devam ediyor. Bize göre ‘aydın ihaneti’ içinde olan bu grup, Türkiye’nin ve Türk Milleti’nin menfaatleriyle hiç ilgilenmemekteler,”[5] diyen Hasan Celal Güzel gibiler, İdris Naim Şahin ile aynı çizgide buluşup; “kalem” ile “kitap”ı “suç aleti” ilan ederken; neyin nasıl yapılması konusunda dik duran, diklenen Başkaya’yı hatırlamamak, ondan öğrenmemek mümkün mü?
Tarih ne kekeme Kekeç’leri, ne de “Mussolini’yle ruh ikizi” olarak anılanları hayırla anmadı, anmayacaktır…
Ama Başkaya, İsmail Beşikçi ve Miguel de Unamuno’ları (29 Eylül 1864, Bilbao – 31 Aralık 1936) hiç unutmadı, unutmayacaktır…
Unamuno dedik, bir kez daha anımsayalım mı?
- ilk yarısında ilgilendiği hemen her alanda damgasını vurmuş bir İspanyol romancısı, şairi, dilbilimcisi, tiyatrocusu, eleştirmeni ve düşünürü olan Unamuno, İspanyol kültürünü özümsemekle yetinmemiş, “anadili gibi” 14 dili bilmekteydi.
Yaşadığı çağı seçemese de o çağın içinde kendisini seçmiş ve konumunu belirlemiş, iki büyük savaş arasının büyük kavgasında, güçlülerin yanında değil, özgürlüklerin ve demokrasinin Cumhuriyetçi cephesinde yerini almıştır.
Cumhuriyete ve onun değerlerine öylesine içten, öylesine kararlılıkla bağlıdır ki, Falanjistlerin katlettiği Frederico Garcia Lorca’nın akıbeti bile onu caydırmamış, tam tersine, rektörü olduğu Salamanca Üniversitesi’ni özgürlüğün ve demokrasinin kalesi olarak algılamak istemişti.
Unamuno, 1936’da başını General Franco’nun çektiği faşist hareket, Cumhuriyet’e baş kaldırınca, kendini üç yıl sürecek olan İç Savaş’ın içinde ve bilim-kültür cephesinin en ön saflarında bulur.
1936’da Miguel de Unamuno, Avrupa’nın en eski ve köklü üniversitelerinden biri olan Salamanca Üniversitesi’nin rektörlüğünü yaparken; her fırsatta taciz edilmekte, kışkırtılmaktadır.
Cumhuriyet karşıtları orduda ve Falanjist örgütlenmeler içinde yuvalanmışlardır ve Cumhuriyeti devirmek için bin bir komplo, bin bir entrika tezgâhlamaktadırlar. Franco yanlılarının etki alanı içinde yer alan ve Miguel de Unamuno’nun rektörü olduğu Salamanca Üniversitesi’nin büyük amfisinde 12 Ekim 1936’da rektörün izni olmaksızın bir ‘Irk Şenliği’ düzenlenmiştir. Şenliğin onur konukları arasında, daha sonra iyice ünlenecek olan o mahut Caudillo’nun karısı Dona Carmen Franco da vardır. Bütün o davetli resmî erkânın ve bindirilmiş kalabalığın önünde kürsüye çıkan Francocu General Millan-Astray, Cumhuriyetin ilanı ile “İspanya’nın maruz kaldığı büyük iç ve dış tehlikeleri” sayıp döken ve faşizmi öven bir konuşma yapar ve konuşmasını, coşturulmuş kalabalık tarafından sık sık tekrarlanan “Viva la muerta! – Yaşasın ölüm!” nidaları ile bitirir.
Kendi üniversitesinin çatısı altında böylesi bir baskına uğrayan Miguel de Unamuno, kendinden emin, kararlı adımlarla ve söz almaksızın, generalin ardından kürsüye çıkar, oluşan bir ölüm sessizliği içinde ve “işgalciler”in şaşkın bakışları altında, şu tarihsel konuşmayı yapar:
“Şimdi benim burada ne söyleyeceğimi büyük bir merakla beklediğinizi biliyorum. Beni tanıyorsunuz, beni biliyorsunuz. Hepiniz, benim, susmadığımı ve susmayacağımı biliyorsunuz. Yetmiş üç yıllık ömrümde susmayı, suskun kalmayı bir türlü öğrenemedim. Ve bugün de öğrenmek istemiyorum suskun ve sessiz kalmayı. Bazı durumlar vardır ki, orada susmak, yalan söylemektir. Zira sükût, ikrar olarak yorumlanabilir. Bugüne kadar içimde daima birbiri ile tutarlı bir uyum içinde yaşaya gelen sözüm ile vicdanım arasında bir boşanmaya asla izin veremem. Kısa konuşacağım. Süslemesiz ve dolambaçlı cümleler olmaksızın dile geldiğinde gerçek, daha bir gerçektir. Bu çerçevede, biraz önce dinlediğimiz ve şu an aramızda bulunan General Millan-Astray’in konuşmasına, – eğer buna bir söylev denebilirse- birkaç şey eklemek istiyorum.
Basklara ve Katalanlara ilişkin iftira ve aşağılamalar yığını içinde kişiliğime yönelik olanları bir yana koyalım… Marazi ve anlamdan yoksun bir çığlık dinledim: ‘Yaşasın ölüm!’ Ben ki, ömrümü, anlamını kavrayamayanların tüylerini diken diken eden paradoksları hâle yola koyup aşmaya çalışmakla geçirdim, uzman kimliğimle, bu barbar paradoksun benim için tiksindirici olduğunu söylemeliyim,” der…
General Millan-Astray’in, oturduğu yerden, “Kahrolsun zekâ, Kahrolsun akıl!” nidaları ile sık sık kestiği ve coşturulmuş amfiye yuhalattığı bu konuşmasının ardından, Miguel de Unamuno kürsüden inerken faşist militanlar namlularını ona doğrultmuş… Namlular ve şaşkınlık homurtuları arasında kürsüden indirilen Unamuno, amfiden de yuhalamalarla çıkar, evinde göz hapsine alınır ve 31 Aralık 1936’da “ölür”… [6]
Ama geriye; “İnsan sadece uluorta yalan söylemekten sakınmakla yetinmemeli, susarak yalan söylemekten de kaçınmalı,” diyen Tolstoy’un sözü ile kekeme Kekeç’leri tekzip edip Firkat Hoca’ları, İsmail Hoca’ları doğrulayan bir kalıt bırakmıştı…
ENTELEKTÜELİN “NE”LİĞİ: İKTİDARA HAKİKÂTİ SÖYLEMEK!
“Bir çıplağı
bin zırhlı soyamaz.”[7]
“Bir kere ‘entelektüel’ ve ‘aydın’ kavramlarını karıştırmamak gerek. Aydın, çağının en doğru ve sağlam bilgileriyle donanmış, dolayısıyla ‘aydınlanmış’ kişidir. Eskiden de yine aynı mânâda ‘münevver’ deniliyordu. Tenevvür etmiş, aydınlanmış kimse. XVIII. Yüzyıl’da ‘Aydınlanma Çağı’ dediğimiz zaman diliminin diğer dillerdeki karşılıkları da hep aynı köklerden: Almancası ‘das Zeitalter der Aufklärung’, Fransızcası ‘le Siècledes Lumières’, İspanyolcası ‘el Siglo de la Luz’ ve İngilizcesi ‘the Age of Enlightenment’ gibi. Hepsi ışıkla, aydınlanmayla ilgili kelimeler.
Ama her ‘aydınlanmış’ kişinin, her aydının illâ ‘entelektüel’ olması gerekmez. Yine eksik olduğunu bile bile entelektüelin en kısa ve doğru tanımı şöyle: Entelektüel kendini bütün dünyadan sorumlu hisseden kişidir…
Peygamber ‘Hiç şüpheniz olmasın ki…’ diye başlar.
Entelektüel ise ‘Şüphe bir nûra doğru koşmaktır!’ diye bitirir.”[8]
Bu bağlamda entelektüel kavramının -belki ilk örneği-, Emile Zola ve arkadaşlarının, Fransa’da anti-Semitizme karşı ‘Dreyfus Davası’nda, devlete ve kiliseye karşı koydukları özgürlükçü tavırdır.
Zamanla bu duruş, “Parçalanmış toplumların ürünü olan aydın, bu toplumların varlığının kanıtıdır, çünkü onların parçalanmışlığını içselleştirmiştir. O hâlde aydın tarihin bir ürünüdür,”[9] diyen J. P Sartre öncülüğünde, entelektüelin toplum vicdanını temsil etmesi gerekliliğine dönüşürken; E. Said, S. Amin, N. Chomsky de, bu geleneğin anılmaya değer örneklerinden oldu.
Edward Said’in, “Düzenin adamları belli çıkarları gözetirler, oysa entelektüeller şovenist milliyetçiliği, şirketleşmiş düşünce müsveddelerini ve sınıfsal, ırksal ve cinsel imtiyazları sorgulayan kişiler olmalıdırlar,” diye tanımladığı entelektüel konusunda altı çizilmesi gereken hayati noktalar kabaca şunlardır:
- i) “Ne koruyacak makamları ne de başında nöbet tutup gücüne güç katacakları toprakları olan entelektüellerde bazılarını çok rahatsız eden bir şeyler vardır; kendini beğenenleri de yok değildir ama daha çok kendileriyle dalga geçerler mesela, lâfı eveleyip gevelemektense dobra dobra konuşurlar. Ama şu gerçekten kaçış yoktur: kendilerini böyle gören entelektüellerin ne yüksek mevkilerde eş dostları, ne de resmî makamlarda itibarları olur. İnsan yalnız kalır, doğru; ama her zaman sürüye uyup mevcut duruma hoşgörü göstermekten iyidir yalnızlık.”
- ii) “Gerçek entelektüeller en çok, metafizik tutkunun, çıkar gözetmeyen adalet ve hakikât ilkelerinin etkisiyle yozlaşmayı mahkûm ettikleri, zayıfları savundukları, hatalı ya da baskıcı otoriteye meydan okudukları zaman kendileri olurlar.
Benda’ya göre bugünkü entelektüellerin sorunu, sahip oldukları ahlâkî otoriteyi, sekterlik, kitle dalkavukluğu, milliyetçi çığırtkanlık, sınıf çıkarları gibi ‘kolektif duygular’ın örgütlenmesi adını verdiği şeye (bu deyim Benda’nın ileri görüşlülüğünün işaretidir) devretmiş olmalarıdır.”
iii) “Benda’nın tanımına göre gerçek entelektüeller kazığa bağlanıp yakılma, sürgüne gönderilme, çarmıha gerilme riskine girmek durumundadırlar.
Güçlü kişiliklere sahip, su katılmadık bireyler olmak zorundadırlar; her şeyden önce de statüko karşısında daimi bir muhalefet durumunda olmaları gerekir.”
- iv) “Entelektüelin görevi krizi evrenselleştirmek, belli bir ırkın ya da ulusun çektiği acıları daha geniş bir insani bağlama oturtup bu deneyimi başkalarının acılarıyla ilişkilendirmektir.”
- v) “Entelektüel… kendine kişisel olarak nelere mal olacağını umursamadan bu tür sürü davranışlarına açıkça karşı çıkmalıdır.”
- vi) “Bir entelektüel, gemisi battıktan sonra karada değil karayla birlikte yaşamayı öğrenen birine benzer; amacı küçük adasını sömürgeleştirmek olan Robinson Crusoe değil, olağanüstü şeyler yaşadığı duygusunu hiç kaybetmeyen ve bir bedavacı, fatih ya da yağmacı değil de her zaman bir gezgin, geçici bir misafir olan Marko Polo’dur.”
vii) “Yerleşmenin, evet-demenin, uyum sağlamanın sunduğu ödüller tarafından ayartılan, hatta dört bir yandan kuşatılan entelektüel için bir modeldir sürgün. Kişinin gerçek bir göçmen ya da sürgün olmasa bile, öyleymiş gibi düşünmesi, her türlü engele rağmen hayal kurup sorgulaması ve merkezi otoritelerden uzaklaşıp daima uçlara çekilmesi mümkündür hâlâ.
Bu uçlarda alışılmış ve rahat olanın ötesine hiç bir zaman geçmemiş kafaların göremediği şeyler görür insan.
Teknik ehliyetini kiraya veren ve önüne gelene satan o sözde yüzer-gezer entelektüel de değil kafamdaki. Dediğim şu: Bir entelektüel için gerçekten sürgün olan biri kadar marjinal ve yabancı olmak, otorite ve güç sahibine değil gezgine, alışkanlığa değil geçiciliğe ve rizikoya, otoritenin belirlediği statükoya değil yeniliğe ve deneye duyarlı olmak demektir. Sürgün soylu entelektüel cüret ve küstahlığa açıktır, alışılmışın mantığına değil, değişimi ve hareket hâlinde olmayı temsil eder, olduğu yerde saymayı değil.”
viii) “Entelektüelin tek dayanağı ödünsüz düşünce ve ifade özgürlüğüdür: Bu özgürlüğü savunma hattını gevşetmek veya dayandığı temellerden herhangi birinin kurcalanmasına göz yummak entelektüelin işine ihanet etmesi demektir.”
- ix) “Entelektüel bir dağa ya da kürsüye tırmanıp yücelerden atıp tutmaz. Tabii ki söyleyeceklerinizi en iyi nereden duyulacaksa oradan söylemek istersiniz; ayrıca söylediklerinizi süregelen, fiili bir süreci, sözgelimi barış ve adalet davasını etkileyecek bir biçimde temsil etmek istersiniz. Evet, yalnız başına konuşur entelektüel, ama ancak kendisini bir hareketin gerçekliğiyle, bir halkın özlemleriyle, müşterek bir ideanın peşinde ortak olarak koşanlarla birleştirdiğinde yankı bulur sesi.”[10]
Burada durup şu saptamayı yapmalıyız: Edward Said’in, altını çizdiği özelliklerin tümü, -görüşlerine katılınsın/ katılınmasın!- Başkaya’ya mündemiçtir.
Hem de Onun, ‘Aydın mı Entelektüel mi?’ başlıklı yazısında haykırdığı gibi:
“Entelektüel… gerçeğin çarpıtılmış versiyonunu teşhir eden biridir…
Entelektüel ‘bu gemi ne yöne doğru seyrediyor’ sorusunu sorandır…
Entelektüel, tanımı ve doğası gereği muhaliftir, ‘marjinaldir’. Olayların, olguların, süreçlerin ‘görünmeyen’ yanını bilince çıkarmak, entelektüelin ve gerçek bilim insanının varlık nedenidir. Bu niteliğinden ötürü de o her zaman ‘sürüden ayrılandır.’ Eğer öyleyse, ‘sürüden ayrılmış olmanın’ bedelini de ödemek durumundadır…
Herkesin yalan karşısında secde ettiği bir ortamda gerçeği haykırmak, ileri insanlığın vicdanı olma basireti, cesareti ve yeteneği ancak az sayıda insana mahsus bir şeydir. Bu özellikten ötürü de tarih boyunca benim entelektüel dediğim insanlar küçük bir gurup olagelmişlerdir. Zira, gerçeği söylemenin her koşulda bir bedeli vardır ve o bedeli göze almak sanıldığı kadar kolay değildir…”
FİKRET BAŞKAYA NEDEN ÖNEMLİDİR?
“Bir insanla göz göze gelmek
için insan olmak gerekir.”[11]
Dahammapada’nın, “Aklı ehlileştirmek iyidir… Ehlileştirilmiş bir akıl mutluluk getirir,” uyarısına inat; göze alıp, bedelini ödediği görüşleriyle bir entelektüel olarak Başkaya önemlidir; çünkü O hepimize, herkese:
Friedrich Nietzsche’nin, “Kendi alevinle yakmaya hazır olmalısın kendini: Önce kül olmadan nasıl yeni olabilirsin ki?”
Aldous Huxley’in, “Dalın ucuna gitmekten korkma, meyve oradadır”!
Antonio Gramsci’nin, “Devrimci olan sadece gerçeğin kendisidir”!
Jean Baudrillard’ın, “Herkes Batılı olduğunda, güneş nereden doğacak?”
Karl Marx’ın, “Cehalet, ayrıcalıklı sınıfın ustaca kullandığı bir silahtır,” gerçeğini anımsatan düşünce ve davranışlarıyla çağının vicdanı olmayı öğretir…
İnsan(lık)ı sürüleştiren yabancılaş(tırıl)mayla, herkesin farksızlaştırıldığı “Çığırından Çıkmış Dünya”nın orta yerinde insan olarak kalabilmenin önemi kanıtlayan Başkaya, tüketilmesi mümkün olmayan bir savaşımın da sürdürücülerindendir…
Sürdürülemez kapitalist çılgınlığın kendine düşmanlaştırdığı insan(lık)ın cehaletine, soru(lar) sordurtmaya gayret ederken; herkese William Shakespeare’in, “Cahillik, insanlığın ortak lanetidir,” uyarısını anımsatır…
Acı da olsa doğruyu söyler; insan(lık) için umudun, ancak, eleştirel itirazın başkaldırıyla ulaşılan gerçekte olduğunu söyler.
Söz konusu gerçeğe ihtiyacı olanlar “dünyanın lanetlileri”dir; Onlar bunu devrimci bir eleştiriyle elde edebilirler.
Evet, sözünü ettiğimiz gerçeğe, söylencelerle ve söylencelerin eleştirisiyle başlanırken; hem sorun hem de çözüm olan, hem geliştiren hem tökezleten, hem değer kazandıran hem de kaybettiren bir ifade biçimi olan eleştiri; yalnızca yermek veya yalnızca övmenin ötesindeki bir gereksinimdir.
Eleştirel düşünme, alışılmışın dışında düşünmeyi içerirken; o, sadece bu da değildir. Dayatılanın dışında farklı açılardan bakabilmek ve yeni yorumlar, yönelimler getirmektir.
Başkaya, bunu layığı ile yaptı, yapıyor da…
ONA DAİR
“Gerçek, çıplak dolaşır.”[12]
Başkaya’ya biçtiğim(iz) ilk sıfat, “Buz Kıran”dır.
Donan suyun yolunu açar O… Donmuş, katılaşmış, akışkanlığını yitirmişin yolunu açar, -sarsıntılar içinde- buzları kırarak…
Başkaya’ya biçtiğim(iz) ikinci sıfat, “Kılavuz”dur.
Bilirsiniz; Türkçe kökenli ‘Kılavuz’ kelimesi rehber, yol gösteren anlamındadır…
Vefakâr, cefakâr, cüretkâr özellikleriyle O, “Buz Kıran” bir “Kılavuz”dur.
Tam da bunun için Başkaya, dünyanın ve Türkiye’nin yakın tarihine eleştirel bir perspektif ile bakar.
Herkesin malumu: ‘Paradigmanın İflası’yla ile resmî ideolojiyi yerden yere vurmuş, bu cesaretinin bedelini yıllarca hapis yatarak ödemiştir.
Devletin en çok uğraştıklarından birisi olarak, yazıları, yapıtları, hasılı duruşuyla resmî ideolojinin afyonuyla uyuşmuş beyinleri sarsmıştır…
Aslında “devleti kutsallaştırma”nın yani militarizmin ve otokrasinin karşısındaki uslanmayan, mağlup edilemeyen bir Don Kişot’tur…
Örneğin askerliğini yaptığı Yedek Subay Okulu’nda “sakıncalı er” sayılarak Erzurum’a (Oltu) sürgün edilen Başkaya, ‘Paradigmanın İflası’nı kaleme almaktan ötürü TMY’ye muhalefetten 20 ay hapis cezasına çarptırıldı.
İflas eden, iflası sürekli tekrarlanan sürdürülemez paradigma ile cebelleşen O; “Paradigmayı değiştirmenin zamanı gelmiştir,” diye ilk haykıran olmuştur…
“İyi ki var”lardan birisi olarak; resmî tarihi tersinden okuyan Başkaya; fikir namusu, vicdan, cesaret gibi herkeste bulunmayan erdemlere haizdir.
Karanlığa karşı bir ışık yakanlardandır; taşlanma pahasına meyve veren ağaçtır; dokuz köyden kovulmak pahasına doğru söyleyendir.
Ufuk açıcıdır.
Batı merkezci bakış açısına karşı çıkan bir eleştirisi ustasıdır.
Görüşlerini beğenin veya beğenmeyin ilkeli, dürüst, sessiz, mütevazı bir duruşu vardır Hoca’nın.Türkiye’de pek az bulunan, yalnızca gerçek bilim insanlarında rastlanan türden…
Hasılı “dünyaya sömürgecinin gözüyle bakmak”tan muzdarip olanlara,[13] dogma üreten sapkınlıklara karşı tüm manalarıyla bir yanıttır Başkaya.
Yazılarını okumak “ben bunu düşünmemiştim” dedirtir insana…
Örneğin, Tanzimat’tan beri toplumun başına çöreklenmiş yönetici elitin aslında çok fazla değişmediğini Cumhuriyet ile değişenin sadece devletin adı olduğunu vurguladığı, ‘Yediyüz: Osmanlı Beyliği’nden 28 Şubat’a Bir Devlet Geleneğinin Anatomisi’nde, Osmanlı-T.“C”nin bir “değişmeyeni” olan “devletperestliğin”, devlet dogmasının, “devleti kutsamanın-fetişleştirmenin” karşısına dikilerek; askeri geleneğin ya da “kışla bilinci”nin, toplumun kendisi hakkında düşünme geleneğini dumura uğrattığını; Türkiye’nin bu durumunun da, emperyalist dünyanın işine geldiğinin altını çizer.
Hem de Kemalizm’in din katına çıkarıldığı, devletin “kutsal” sayıldığı bir polis-asker devletinde, başına gelecekleri bile bile, doğruları yazmaktan çekinmeyerek, resmî ideolojiyi eleştirir.
Şunu da vurgulamalı, Başkaya resmî ideolojiyi, pek az kişinin bu konuda cesaret edebildiği bir dönemde en ağır dille eleştirmiş ve bunun bedelini cezaevinde geçirdiği yıllarla ödemiştir.
Yani AKP iktidarının gölgesine sığınıp “Ergenekon”a cenk açanlardan olmamıştır. Ve daha da önemlisi, Başkaya’nın “resmî ideoloji” eleştirisi, asla ve asla sözünü ettiğimiz zevatın ucuz kahramanlıkları gibi liberalizmin yüceltilmesine yönelmez.
“Buz kırıcı”dır; “kılavuz”dur dedik ya, Onun resmî ideoloji eleştirisi pek çok kişiye yolu açmıştır; bu yoldan geçenler arasında bu ülkenin devrimci mirasını Kemalist kalıntılardan arındırmayı öğrenenler de vardır; omuzlarındaki boyunduruğun ideolojik niteliğini kavrayan Kürt devrimcileri de… AKP’nin liberal epigonluğunun dayanılmaz cazibesine kapılıp “resmî ideoloji eleştirmenliği”ni meslek edinenler de çıkmıştır sonraları…
Kolay mı?
Milli mücadelenin niteliği,[14] onun bir anti-emperyalist mücadele olmadığı, millî mücadelenin ulusallığı sorunu, Kemalist rejimin niteliği gibi kilit eleştirilerin sahibidir O; ‘Paradigmanın İflası’nda “Aydınlar ve Resmî İdeoloji”; “Millî Mücadele’nin Niteliği”; “Millî Mücadelenin Ulusallığı Sorunu!”; “Komintern ve Milli Mücadele’nin Antiemperyalistliği Sorunu”; “Mustafa Kemal ve Tarihte Bireyin Rolü” soru(n)larına net yanıtlar verirken…
Bunları yaparken, “Bir fotoğrafa kimin nasıl baktığı, bir tarihsel-toplumsal olayı kimin hikâye ettiği, ‘nereye değil nereden bakıldığı’ büyük öneme sahiptir,”[15] deyip, “Kavramlara yüklenen anlamlar her zaman herkes için aynı olmayabilir,” notunun altını çizen O; “Uygarlaşma”, “modernleşme” veya aşağı yukarı aynı anlama gelen “çağdaşlaşma”, “batılılaşma” vb. gibi kavramları sorgular
Özel mülkiyete, rekabete, ücretli emek sömürüsüne, ileri teknolojiye sermayenin genişletilmiş ölçekte yeniden üretilmesine dayalı kapitalist üretim tarzının sahneye çıkıp egemen olmasıyla, insanla toplum, doğayla toplum, insanla doğa arasındaki ilişki radikal bir değişikliğe uğradığından söz eden O, “vahşileri uygarlaştırmaktan yoksulları kalkındırmaya” (!) kapitalizmin kör mantı(ksızlı)ğını anlatır ve ekler: “Kalkınma sürdürülemez, zira, öyle bir şey yok!”
Bu devrimci tutumu ile O; sadece insan(lık)ı değil, onun bilincini de sömürgeleştiren Avrupa merkezli “ideolojik model”in din mertebesine yükseltilmesi, fetişleştirilmesi bir yıkım tablosundan başka bir şey üretmediğini ortaya koyarken; “Azgelişmişliğin Sürekliliği”yle kapitalist üretim tarzı küçük bir azınlığı zenginleştirirken dünya nüfusunun giderek artan bir bölümünü yoksullaştırıp, insanlığın geleceğini de tehlikeye attığının da altını çizer![16]
Kolay mı? Yüzlerce yıldır “modernleşme” “çağdaşlaşma” daha sonra “kalkınma” retoriğiyle, hem kitleyi oyalayıp, aldatmaya çalışanlar için piyasa ekonomisi her derde devadır. Alternatifi de yoktur… “Tek yol piyasa”dır…[17]
Bu akıl almaz karmaşa ve yalanın “kurtarıcı”, “kurtarılmışlık” söyleminin suratındaki maskeyi indiren Başkaya, kapitalist küreselleşmenin “Karanlık Bilançosu”nu[18] çıkarır.
Eşitsizlik temeli üzerine oturtulmuş çevre-merkez ilişkileri ortaya koyar;[19] “Paradigmanın İflası”nın altını çizer.
Her sınıflı toplumda iktidardaki sınıfların, sömürüyü gizlemek, sömürü ve baskıyı meşrulaştırmak, mevcut düzenin değişmezliğini kabullendirmek amacıyla “efsaneler”, “hurafeler” ürettiğine dikkat çekerek, egemen yalanın karşısındaki hakikâti savunmanın ne olduğu, nasıl olduğunu gösterir dost ve düşmana…
Toparlarsak: Entelektüel ahlâkın bedelini yıllarca hapis yatarak ödeyen; “İçerde iken en çok neyi özlediniz?” sorusunu büyük bir içtenlikle “kırmızı şarap içmeyi” diye yanıtlayan; “Çok sevdiğim bir söz vardır; ‘utanma duygumuzun kaybı, insanlığımızın da kaybıdır,’ diye,”[20] notunu düşen ve nihayet şu çocuksu içtenliğin insanıdır O:[21]
“Entelektüel planda iki yazar ve iki yazar olmayan insandan çok etkilendiğimi söyleyebilirim. Ders kitabı dışında ilk okuduğum kitap ‘Kelile ve Dimne’ oldu.
Bu kitap Hintli bir yazar tarafından yazılmıştır. Kitapta Beydaba adında bir filozof prense masallar anlatıyor ama masalların kahramanları hayvanlar. İkinci okuduğum yazar Panait İstirati’ydi.
Bu ikisi beni çok etkiledi. Yazar olmayan iki kişiden de çok etkilendiğimi söyleyebilirim. Dedem ve babam. Dedem mollaydı. Birinci Dünya Savaşı’na katılmış. Bilgi birikimi tecrübesi ve sorunları ele alış tarzı beni çok etkilemiştir. Bir çeşit filozoftu. Babam eğitmendi. Okumaya ve öğrenmeye müthiş eğilimli biriydi.”[22]
DEDİKLERİ, ÖĞRETTİKLERİ
“Gerçeğin yarısını söylemek,
hiçbir şey söylememektir.”[23]
- i) “Ben kendimce doğru olanı söylerim sonucunu hiç düşünmem,”[24] derken; dik durup, diklenmek; diz çökmemek “nedir”, “nasıldır”, anlatır!
- ii) “Rektörlerin Anıtkabir şikâyetleriyle, Oruç Baba Türbesinde uygun koca dileyen genç kadın arasında fark yok. Kara cübbelerini giyip hükümeti atalarına şikâyete giden adam ve kadınların üniversiteyle, bilimle, bilimsellikle bir ilgisi yoktur, olamaz,”[25] deyip; “Bilim, şeylerin gerçeğini ortaya çıkarıyorsa, görüntüyle gerçek arasındaki uyumsuzluğu teşhir ediyorsa bilimdir. Şimdilerde bilim denilen bilim tanımına denk düşmek bir yana, bilimin inkârına dönüşmüş durumda. Küresel kapitalizm çağında bilim ve teknoloji, mülksüzleştirmenin, kâr etmenin, yıkımın, manipülasyonun, alıklaştırmanın hizmetinde,”[26] uyarısını dillendirir Başkaya, keskin bir netlikle…
Çünkü “Geleceğin üniversitelerinin, akademilerinin egemenlik üreten, sömürüyü ve baskıyı meşrulaştıran kurumlar olmayacakları kesin,”[27] şüphesizliğiyle Onun için “Entelektüelin ayırt edici niteliği, onun siyasal iktidardan ve siyasal iktidarın gerisindeki egemen sınıflardan bağımsızlığı, siyasal iktidar karşısında eleştirel bir tavır içinde olmasıdır. Bu niteliklerden ötürü entelektüel, siyasal iktidarla da iyi geçinemeyen biridir. Burada önemli olan zihinsel ve moral (ahlâkî) bir eğilimdir. Ve bu eğilime uygun davranabilme, tavır alabilme yeteneğidir.”[28]
“Entelektüel, egemen olan sınıfların, gizli kalmasını istediklerini açığa çıkarmaya çalışan, gerçeğin saptırılmış bir versiyonunu kabullenmeye razı olmayan, iktidardakilerin empoze etmekten çıkarı olduğu ‘bir toplumsal değerler sistemi’ne başkaldıran, örneğin egemen ideolojiye, resmî tarihe karşı çıkarak, gerçekten yaşanmış olanla, yaşandığı varsayılan, gerçeğin çarpıtılmış ya da ‘resmî versiyonu’ arasındaki uyumsuzluğu ortaya çıkarmayı kendine iş edinen kişidir… Egemen sınıfların ve devletin her türlü politika ve uygulamalarını eleştirebilen, bu alanda hiçbir yasağa ve tabuya, inkârcılığa itibar etmeyen, sorunları sadece ulusal planda değil, evrensel planda ele alıp tartışmaya çalışan kişidir…”[29]
iii) 17 Eylül 2011 tarihli ‘Uluslararası İsmail Beşikçi Sempozyumu’nun açılış konuşmasında Başkaya, “Özgürlük mücadelesinde bir şey kazanılmaz, mücadelenin kendisi bir kazanımdır,” diyerek özgürlük mücadelesinin ne anlama geldiğini hatırlatır!
- iv) 29 Mayıs 2003 tarihinde ‘Türkiye Yayıncılar Birliği’ tarafından kendisine verilen ‘Düşünce ve İfade Özgürlüğü Ödülü’ törenindeki konuşmasında, “Eğer düşünce ‘gerçek düşünceyse onu altetmek, etkisizleştirmek, engellemek mümkün değildir. Zira, düşünce ifade edilip muhâtabına ulaştığında, insanlar tarafından duyulup-içselleştirildiğinde artık ‘gerçekleşmiştir’!”[30] derken de; Rosa Luxemburg gibi, “Özgürlük başkasının özgürlüdür,” haykırışıyla ifade ve eleştiri özgürlüğünü “ama”sız, “fakat”sız savunur.
Ankara 2. Asliye Ceza Mahkemesi’ndeki 30 Aralık 2004 tarihli duruşmasında O, “Düşünce özgürlüğü bir düşünceyi eleştirmek maksadıyla yapılır. Suç işlediğime inanmıyorum,” diye eklerken; özgürlüğün “suçlanıp”, “yargılanamayacağı”nı öğretir cümle cihana!
- v) ‘Duyduk Duymayın Demeyin Skandal Var’ başlığıyla yayınladığı açıklamasında, “Düşünceyi yasaklayan bir rejim kısa vadede ‘durumu kurtarsa da’ orta ve uzun vadede çürümekten ve yıkılmaktan kurtulamaz. Zira toplumsal dinamik eninde sonunda bağnaz yasal-kurumsal-siyasal-ideolojik yasakçı çerçeveyi çatlatma, parçalama ve yıkma istidadına sahiptir.
Düşünce özgürlüğü tüm özgürlüklerin anasıdır. Eğer düşünce (ifade) özgürlüğü yoksa, başka özgürlükler de gerçekleşemez. Dolayısıyla özgürlükler bir bütündür. Özgürlüklerin bazılarına karşı olmak, bazılarından yana olmak mümkün değildir,”[31] notunu düşen Ona, 20 ay hapis cezası aldıran ‘Paradigmanın İflası’ kitabının Kültür Bakanlığı listesine alınmasını, “ironik” diye niteleyip ekler: “T.C’nin zihniyeti aynı”!
- vi) Gerçekten de “T.C’nin zihniyeti hep aynı”dır; “resmî tarihi ve ideolojisi”yle…
Kolay mı?
“Resmî tarih, hâkim sınıfların bilinmesini istediği tarihtir. Tarihin, geçmişte yaşanmış olanın iktidar sahiplerinin ihtiyaçları doğrultusunda kurgulanmış versiyonudur. Bu amaçla toplumsal bellek [hafıza-ı enâm] yok edilmek, toplum hafıza kaybına uğratılmak istenir. Fakat, resmî tarih oluşturmak bir başına amaç değildir.
Asıl amaç ‘resmî ideoloji’ oluşturmaktır. Velhasıl, resmî ideoloji oluşturmak için resmî tarih oluşturmak, resmî tarih oluşturmak için de toplumun hafıza kaybına uğratılması, toplumsal belleğin [kolektif hafızanın] yok edilmesi, bozulması, tahrif edilmesi, bu günün egemenlerinin ihtiyacına uygun bir bellek imâl edilmesiyle mümkün oluyor.
Resmi tarih, yalan, tahrifat, yok saymaya [occultation], adıyla çağırmamaya, sansür ve otosansüre dayanan bir tarih versiyonudur. Toplumsal bellek, egemen sınıfların ihtiyacına cevap verecek şekilde yeniden kurgulanır. Dolayısıyla genç nesillere öğretilen tarih ‘gerçek tarih’ değil ısmarlama üzerine üretilmiş bir tarih versiyonudur.
Bu ‘uydurulmuş tarih’ başta genç nesiller olmak üzere, kitleler tarafından ‘içselleştirildiğinde’ amaç gerçekleşmiş sayılır…”[32]
N O T L A R
[*] Ulus, Devlet, Entelektüel-Fikret Başkaya’ya Saygı I, Editörler: Hakan Mertcan-Aydın Ördek, Nota Bene Yay., 2014, içinde (ss.91-111)…
[1] Carl Sagan.
[2] Kürşat Başar, “Nedir Bu Entelektüel”, Cumhuriyet, 14 Temmuz 2012, s.9.
[3] Gündüz Vassaf, “Aydın Olmak”, Radikal, 15 Temmuz 2012, s.36.
[4] Ahmet Kekeç, “Üç Günün Öyküsü”, Star, 9 Ağustos 2012.
[5] Hasan Celal Güzel, “Aydınlar”, Sabah, 8 Temmuz 2012, s.7.
[6] Ercan Eyüboğlu, “İspanya İç Savaşında Bir Rektörün Direnişi: Miguel de Unamuno”, Cumhuriyet, 7 Haziran 2012, s.2.
[7] Bulgar Atasözü.
[8] Yağmur Atsız, “Şehir ve Entelektüel”, Star, 7 Eylül 2012, s.4.
[9] Jean Paul Sartre, Aydınlar Üzerine, çev: Aysel Bora, Can Yay., 1997.
[10] Edward Said, Entelektüel, çev: Tuncay Birkan, Ayrıntı Yay., 2004, s.13-16-23-24-51-52-63-66-85-95.
[11] Jerzy Lec.
[12] Alman Atasözü.
[13] Fikret Başkaya, Çığırından Çıkmış Bir Dünya: Sosyal Sefaletin, Ekolojik Felaketin, Etik Yozlaşmanın Kökeni, Türkiye ve Ortadoğu Forumu Vakfı, Nisan 2004, s.19-41.
[14] “İstiklal mücadelesinin başarısı da esasında İngilizlerin buna karar vermesi ve diğer müttefikleri de bunu kabule mecbur etmesiyle mümkün olmuştur.” (İsmet İnönü, Milliyet, 29 Ekim 1973.)
[15] Fikret Başkaya, “Misak-ı Millî: Bir Efsaneyi Sorgulamak!”, www.sendika.org, 23 Kasım 2006.
[16] Fikret Başkaya, Avrupa-Merkezcilik Resmî İdeoloji Bilim ve Sosyalizm, Ütopya Yayınevi, Şubat 1999.
[17] Fikret Başkaya, Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Düşüşü, İmge Kitabevi Yayınları, Ocak 1997.
[18] Fikret Başkaya, Küreselleşmenin Karanlık Bilançosu, Türkiye ve Ortadoğu Forumu Vakfı, Haziran 2002.
[19] Fikret Başkaya, Azgelişmişliğin Sürekliliği, İmge Kitabevi Yayınları, 1995; Fikret Başkaya, Borç Krizi Üzerine Bir Deneme, Türkiye ve Ortadoğu Forumu Vakfı, Mart 2004; Fikret Başkaya, Sömürgecilik, Emperyalizm, Küreselleşme, Öteki Yayınevi, 1997; Fikret Başkaya, Akıntıya Karşı Yazılar, Öteki Yayınevi, 1998:
[20] Fikret Başkaya, “Sanatla Yaşanan Sınırsız ve Sınıfsız Bir Dünyaya, MERHABA”, BİA, 24 Temmuz 2009.
[21] “En doğal, en açık görünen şeye şaşmak, düşünürü düşünür yapan yetidir.” (Jose Ortega Y Gasset, Sevgi Üstüne, çev: Yurdanur Salman, Yapı Kredi Yay., 1995.)
[22] Fikret Başkaya, “Ölümden Daha Koyu Yanlışları Bağışlamak”, BİA, 7 Haziran 2003.
[23] F. Dostoyevski.
[24] Kezban Bülbül, “Fikret Başkaya: Güçlü Olanın Yorumu Atatürkçülük Oluyor”, Yeni Şafak, 12 Mart 2007.
[25] Fikret Başkaya, “Tartışılması Gerekeni Tartışabilmek”, Ekim 2003.
[26] Fikret Başkaya, “Küresel Kapitalizmi Meşrulaştıran Söylemler”, Nisan 2008
[27] Fikret Başkaya, “Alternatif Bir Üniversiteye Dair Gözlemler”, Ağustos 2007.
[28] Fikret Başkaya, Paradigmanın İflası Resmî İdeolojinin Eleştirisine Giriş, Türkiye ve Ortadoğu Forumu Vakfı, Eylül 2006, s.19.
[29] yage, s.20.
[30] Fikret Başkaya, “Düşünceyi Engellemek Mümkün Değildir”, BİA, 29 Mayıs 2003.
[31] Fikret Başkaya, “Utanca Ortak Olma Özgürlüğe Sahip Çık”, Mayıs 2003.
[32] Fikret Başkaya, “Neden Resmî Tarih?”, Haziran 2009.
İkinci bölüm için